Rietgedekte boerderijtjes, glooiende heidevelden en de Gooise schaapskudde. De omgeving van Laren inspireerde kunstenaars al in het verleden. Geen wonder dat dit dorp nu zo in trek is als woonplek.
Wonen in Laren betekent genieten van het authentieke Gooi. Hier vind je groene omgevingen en een vredige sfeer, terwijl je toch in de buurt bent van diverse uitvalswegen en grote steden. Voor veel Nederlanders is dit een droom die uitkomt. Als het oudste dorp in de regio ’t Gooi, is Laren de ideale plek om te wonen als je op zoek bent naar rust, maar toch voldoende activiteiten in de buurt wilt hebben.
Authentiek | actief | bezig | bijzonder | vrolijk | vriendelijk | verzorgd | trots | stijlvol | statig | sportief |sociaal | rustig | romantisch | boeiend | charmant | eigenzinnig | elegant | gemoedleijk | gezellig | gewillig | populair | opvallend | ondernemend | muzikaal | mensgericht | landelijk | lief | levendig | kunstig
Laren, de parel van het Gooi, blijft de droomlocatie voor wie op zoek is naar ongeëvenaarde luxe en ruimte. Terwijl de gemiddelde huizenprijs in Nederland stijgt, spant dit dorp de kroon met vastgoed in de absolute topklasse. We hebben de
Laren mag dan bekend staan om zijn rust en exclusiviteit, maar achter de beslotenheid van de Gooische villa’s schuilt een uiterst levendig sociaal leven. Dit leven speelt zich grotendeels af op de centrale pleinen en terrassen, waar de Larense horeca
Terwijl de dagen korter worden en de temperatuur daalt, transformeert het charmante Laren in Het Gooi in een magisch winterwonderland. De maanden november, december en januari zijn traditioneel de periode waarin het dorp zijn meest schitterende en sfeervolle gezicht laat
Wonen in Laren biedt diversiteit voor een ieder die op zoek is naar ontspannend en luxe wonen. Aan de rand van het dorp vind je de mooiste landhuizen en villa’s omgeven door groen. Om nog maar niet te spreken over de vele oude Saksische boerderijen die je vandaag de dag nog steeds in Laren kunt vinden. Hierdoor heeft het dorp een historisch karakter, terwijl het wel meer dan voldoende biedt op het gebied van moderne faciliteiten. In Laren woonden veel kunstenaars die het aanzien van het dorp flink hebben laten groeien.
Je hebt de mogelijkheid om een huis te kopen in Laren of om voor een huurwoning in Laren te gaan. Laren heeft een inwonersaantal van iets meer dan 10.000 inwoners. Er wonen opvallend veel (jonge) gezinnen in Laren. Het dorp is hier dan ook zeer geschikt voor; in Laren vind je vijf basisscholen en twee middelbare scholen. Nog iets wat opvalt: Laren is een van de dorpen waar de meeste miljonairs van Nederland wonen. Dit is te zien aan de prachtige villa’s, de statige herenhuizen en andere grote woningen in Laren.
Een van de grote voordelen van wonen in Laren is dat je hier omringd bent met natuur: er is veel groen, heide en bossen te vinden rondom het dorp. De Westerheide is een heidegebied bij Laren waar je heerlijk kunt wandelen. Ditzelfde geldt voor het aangrenzende Zuiderheide, dat in beheer is van het Goois Natuurreservaat. Na een wandeling door de natuur van Laren is het aan te raden om ergens een lekker kopje koffie te gaan drinken. Laren is namelijk rijk aan knusse eet- en drinktentjes.
Laren is gunstig gelegen in Noord-Holland. Binnen een half uurtje ben je in het centrum van grote steden, zoals de stad Hilversum. Ook rij je vanuit het kunstenaarsdorp Laren in nog geen vijf minuten naar Eemnes en Bussum. Daarbij ligt Laren dichtbij de snelwegen A1 en A27, waardoor je gemakkelijk naar vele plekken in het land kunt rijden. Laren heeft geen treinstation, maar is wel te bereiken met de bus vanuit de omliggende plaatsen uit ‘t Gooi.
Laren beschikt over een van de meest bekende hockeyclubs van Nederland. Hockeyclub de Larensche Mixed Hockey Club speelt in de hoogste klasse van het land. Ook andere sporten en mogelijkheden vind je volop in Laren, zoals tennis, voetbal, volleybal en paardensport. Het kunstenaarsverleden van Laren is terug te vinden in het Singer museum, een aanrader voor kunstliefhebbers. Liefhebbers van theater kunnen terecht in het Singer theater, waar wekelijks theater-, toneel-, cabaret- en muziekvoorstellingen te bewonderen zijn.
Werken in Laren biedt diverse kansen. Omdat Laren oorspronkelijk een kunstenaarsdorp was, vind je in het oude centrum van het dorp nog veel ateliers terug. In Laren zijn veel kantoren gevestigd in mooie vrijstaande panden en in die kleurrijke ateliers. Ook kent het dorp volop werkmogelijkheden in de horeca en winkels. Kortom: werken en wonen in Laren is zonder meer knus en aan te raden te noemen. Ook zijn er inwoners van Laren die genieten van de rust in het dorp, maar werken in een andere stad zoals Hilversum of Amsterdam. Wonen in Laren zorgt ook op die manier voor optimaal leefgenot.
Het centrum van Laren is een knusse plek met winkels, terrasjes en restaurants. In de zomer zijn de terrasjes gezellig gevuld en heerst er een gemoedelijke sfeer. Laren heeft een Gooische sfeer, wat betekent dat er veel luxe boetiekjes en winkels zijn. Het is een authentiek dorp met veel charme en zeer geschikt voor mensen die op zoek zijn naar rust, natuur en gezelligheid.
Het winkelgebied van Laren ligt rondom het middelpunt de Brink, waar de vijver met fontein is, en tijdens het seizoen de bekende poffertjeskraam. Het winkelcentrum van Laren staat in het teken van fashion en mode met winkels die voornamelijk gericht zijn op vrouwen. Ook ben je in Laren aan het juiste adres voor het aanschaffen van dagelijkse boodschappen en benodigdheden.
De Brink van Laren is eigenlijk het middelpunt van het dorp. Alle wegen die naar Laren leiden komen uit op de Brink. De Brink is te herkennen als een open, maar wel ‘landelijk’, plein met bosschages en vijver met fontein. Rondom de Brink zijn aantal winkels, voornamelijk fashion en art, gesitueerd die hand in hand gaan met een aantal gezellig horecatenten, die zomers erg gezellig en druk zijn.
Een bekend museum en theater voor Nederland en hiermee ook voor Laren waar voornamelijk exposities zijn van kunstenaars. Zo is er ook een grote expositie geweest over Nederlands bekendste (interieur)ontwerper Jan des Bouvrie.
De voor het Gooi bekende poffertjeskraam van Laren, poffertjeskraam ‘de Haan’, laat al ruim 100 jaar vele mensen smullen van de heerlijke poffertjes en wafels. Als inwoners van ’t Gooi ben je hier zeker geweest en is het altijd weer smullen genieten. Geopend van eind maart tot eind september en altijd geplaatst op de Brink te Laren.
Laren is van oudsher een kunstenaarsdorp. Dit is nog steeds terug te herkennen aan de vele ateliers en exposities die hier aanwezig zijn of worden gehouden. In het centrum van Laren zit op praktisch elke hoek van de straat wel een kunstatelier met oude of moderne kunst.
Het oude dorp van Laren kent veel kleine straatje die kronkelend van of naar het centrum lopen. Dit zijn de straatjes waar vroeger de kunstenaars en de boeren woonde. De huizen, veelal lijkend op kleine boerderijen met rieten daken liggen met hun stuk grond gelegen aan deze straten of paden. Leuk om doorheen te wandelen maar nog leuker om er te wonen.
In Laren en dan zeker buiten de oude dorpskern staan een flink aantal grote boerderijen en landelijke villa’s verscholen achter het groen of een lange oprijlaan. Veel bekende Nederlanders hebben hier ook hun stulpje gevonden en wonen met veel plezier en privacy in de prachtige lange rustige Larense lanen. Ben je groot bewonderaar van mooie huizen of wil je er graag in wonen is Laren de plek. Er hangt natuurlijk wel een prijskaartje aan want Laren staat al jaren in de top 10 van duurste gemeenten.
Laren is een van de charmantste en meest karakteristieke dorpen van Nederland. Gelegen midden in de groene en historische regio van het Gooi, straalt Laren een bijzondere mix uit van rust, cultuur, welvaart en traditie. Niet voor niets wordt het dorp vaak omschreven als schilderachtig en mondain, met een rijke kunsthistorie, prestigieuze woningen en een bijzondere gemeenschapszin.
Hoewel Laren vandaag de dag vooral bekendstaat om zijn luxe villa’s, kunstmusea en bosrijke omgeving, heeft het dorp diepe wortels in de Nederlandse geschiedenis – van agrarisch gehucht tot kunstenaarskolonie, en van Brinkdorp tot welvarende woonplaats. In deze tekst nemen we je mee door de eeuwen: we verkennen het ontstaan van Laren, de ontwikkeling door de tijd heen, en hoe Laren zich vandaag presenteert als een geliefde plek om te wonen.
Om het ontstaan van Laren goed te begrijpen, is het essentieel om eerst naar het landschap te kijken. Het Gooi, waar Laren deel van uitmaakt, ligt op een stuwwal die tijdens de voorlaatste ijstijd is ontstaan. Dit reliëfrijke gebied met zijn hoge rug is gevormd doordat gletsjers stenen en zand opschuifden en later smolten. De stuwwal vormt daardoor een markant onderdeel van het landschap – en Laren ligt daar prominent op.
Sinds oude tijden boden deze hoge gronden natuurlijke voordelen: mensen konden er water putten vanuit hogere gronden, de overgang van hoog naar laag bood mogelijkheden voor landbouw, en de omgeving bood beschutting en middelen. Onder archeologische studie is duidelijk geworden dat er in het Gooi al in de Bronstijd en IJzertijd menselijke sporen zijn, zoals grafheuvels. Later, tussen ongeveer 1100 en 1300, ontstonden op deze gronden agrarische nederzettingen. Boeren vestigden zich op strategische plekken waar de grond vruchtbaar was en water gemakkelijk beschikbaar.
Daarnaast speelden de zogenaamde “erfgooiers” een rol in het gebied. Deze erfgooiers waren boeren die collectieve gebruiksrechten hadden op de heidevelden, akkers en meenten van het Gooi. Het gemeenschappelijk gebruik van de grond is typerend geweest voor de eeuwenlange agrarische structuur in en rond Laren.
De naam “Laren” zelf heeft een betekenis die teruggrijpt op het landschap. Het woord “laar” wijst op een open plek in het bos, terwijl de toevoeging “-em” – volgens sommige etymologen – duidt op “heem”, wat woonplaats betekent. In die zin kan Laren worden opgevat als “woonplaats bij de laar”: een plek in het groen, vrij van dichte bebossing, maar omgeven door bosrijke omgeving.
De eerste schriftelijke vermeldingen van Laren gaan terug tot de middeleeuwen. In de literatuur wordt Laren bijvoorbeeld genoemd in de vroege dertiende en veertiende eeuw. Rond 1306 is Laren officieel gedocumenteerd. In die periode bestond er al een kapel op het latere Sint Janskerkhof.
In de middeleeuwen lag Laren binnen de structuur van het Gooi, dat al eeuwenlang zijn eigen gemeenschaps- en grondsysteem had. De erfgooiersorganisatie “Stad en Lande van Gooiland” – waarin ook Laren een rol speelde – regelde eeuwenlang het gemeenschappelijk gebruik van de gronden.
Een bijzonder historisch feit is dat al in de 15e eeuw de grens tussen Laren en het naburige Hilversum werd vastgesteld via een zogenoemde “banscheiding”: een aarden wal die na graafwerk door de inwoners werd neergelegd. Deze aarden wal is verrassend genoeg nog steeds in delen van het landschap terug te zien, als een stille getuige van eeuwenoude begrenzing.
Laren begon van oudsher als boerendorp. Boeren leefden in wat we nu zouden herkennen als langhuisboerderijen, met akkers (engen) op de flanken van de stuwwal en weilanden op de lager gelegen delen. Schapen werden geweid op de heidevelden, met mest die ’s avonds weer werd teruggebracht naar de stallen – het potstalsysteem. Op de brink, een typisch dorpsplein, werden de schapen verzameld in de avonduren. Deze brinkstructuur is kenmerkend voor dorpen in het Gooi.
Naast het boerenleven was er in de geschiedenis van Laren ook een economische impuls vanaf de 19e eeuw. De weefindustrie – met tapijtfabrieken – had een rol in de lokale economie. Volgens genealogische bronnen van Larense families waren tapijtfabrieken een belangrijke bron van inkomsten in de 19e eeuw voor veel inwoners.
In de tweede helft van de 19e eeuw onderging Laren een transformatie die het dorp voorgoed op de kaart zou zetten. De schilder Jozef Israëls, een prominent lid van de Haagse School, ontdekte Laren rond 1870 samen met zijn zoon Isaac Israëls. Hij raakte gefascineerd door de eenvoud en de rust van het landelijke Gooi, de boerderijen, de heide en de mensen die daar leefden. Zijn enthousiasme werkte aanstekelijk; andere kunstenaars volgden, op zoek naar inspiratie in het ongerepte landschap en het boerenleven.
Onder deze kunstenaars behoorden onder anderen Anton Mauve, Albert Neuhuys, Hein Kever en Wally Moes. Zij schilderden de natuur, de boerderijen, de schaapskuddes en het eenvoudige dorpsleven. Wat opvalt is dat de Larense schilders zich in hun werk duidelijk distantieerden van de sombere grijstinten van de Haagse School: hun palet werd lichter, met warme kleuren, gouden geel, rood en blauw.
De kunstenaarskolonie die ontstond rond Laren wordt vaak “de Laren School” genoemd. Het was geen formele academie, maar eerder een losse gemeenschap van schilders die elkaar troffen in Laren, geïnspireerd door hetzelfde landschap en dorpsleven. In de kunsthistorie wordt deze school gezien als een voortzetting van de Haagse School, maar met belangrijke eigen accenten – vooral in het kleurgebruik én in de romantisering van het dorpsleven.
Na 1898 ontstond er een tweede generatie Larense kunstenaars. Zij trokken op basis van de eerdere generatie naar Laren en verrijkten de kunst van het dorp met nieuwe inzichten. De kunst die voortkwam uit de Laren School had een belangrijke invloed op het Nederlandse impressionisme en zelfs op latere modernistische stromingen.
Rond Laren ontstond ook een kunstenaarsvereniging: de Vereeniging van Beeldende Kunstenaars Laren-Blaricum werd in 1921 opgericht en bood lokale kunstenaars een platform om samen te werken, te exposeren en materialen te delen. De locatie “Het Kroegje” van Hotel Hamdorff werd bijvoorbeeld een ontmoetingsplek voor deze kunstenaars.
Laren is rijk aan monumenten en historische plekken, die getuigen van de lange en diverse geschiedenis van het dorp. De dorpskern van Laren is erkend als een beschermd dorpsgezicht, wat betekent dat het bijzondere architectonische en stedenbouwkundige karakter goed bewaard is gebleven.
Een markant gebouw is de neogotische Sint-Jansbasiliek, ingewijd in 1924 en ontworpen door architect Wolter te Riele. Deze basiliek, gewijd aan Sint Jan de Doper, vormt samen met de pastorie, het voormalige klooster en de voormalige meisjesschool een indrukwekkende gevelwand langs de Brink van Laren.
Verder zijn er de traditionele wevershuisjes aan de Kerklaan, die herinneren aan het ambachtelijke verleden van Laren. Ook de Korenmolen van Laren, gebouwd in 1773, is een belangrijk rijksmonument. Daarnaast is er de hervormde Johanneskerk, waarvan delen (zoals het schip) rond 1500 dateren.
Een karakteristiek bouwwerk is de watertoren van Laren, neergezet tussen 1931 en 1933 via opdracht van het Provinciaal Waterleidingbedrijf Noord-Holland. Deze toren, ontworpen door architect Wouter Hamdorff, is niet alleen functioneel, maar ook esthetisch waardevol.
Belangrijk voor kunst- en cultuurminnaars is natuurlijk ook Singer Laren: dit museum en theater is vernoemd naar William Henry Singer en zijn vrouw Anna Brugh Singer. De vaste collectie – de Singer Collectie – bevat duizenden kunstwerken van schilders zoals Leo Gestel, Bart van der Leck, Ferdinand Hart Nibbrig en Jan Sluijters. De museumtuin werd ontworpen door de beroemde tuinarchitect Piet Oudolf, wat bijdraagt aan de serene schoonheid van deze plek. Ook is er een eerbetoon aan Anton Mauve: de Mauvepomp, onthuld in 1907 bij Coeswaerde, herinnert aan zijn verblijf in villa Ariëtta aan de Naarderstraat.
Daarnaast herbergt Laren het Rosa Spier Huis, een bejaardentehuis dat speciaal is ingericht voor kunstenaars. Hier hebben bekende Nederlandse kunstenaars hun laatste jaren doorgebracht, in een omgeving die creativiteit en rust combineert.
Een ander historisch landgoed is Larenberg, op de zuidoostelijke flank van de Gooise stuwwal. Oorspronkelijk gesticht in 1833 door Jhr. mr. Cornelis Backer, biedt dit complex een prachtig uitzicht over het dorp en de omgeving.
Vandaag de dag heeft Laren ongeveer 11.000 tot 11.500 inwoners. De gemeente beslaat circa 12,37 km². Deze relatief kleine bevolkingsomvang draagt bij aan het intieme en dorpsachtige karakter van Laren. Ondanks de nabijheid van grotere steden en de bereikbaarheid via snelwegen zoals de A1 en A27, slaagt Laren erin zijn rustige en exclusieve sfeer te behouden.
Laren wordt beschouwd als een van de meest welvarende dorpen in Nederland. Dit wordt weerspiegeld in het woningaanbod – veel villa’s, stijlvolle huizen in groenrijke straten – en in het gemiddelde inkomen van de inwoners. De combinatie van welvaart, geschiedenis en rust maakt Laren aantrekkelijk voor mensen die op zoek zijn naar een woonplek die zowel mondain als sereen is.
Laren is niet alleen beroemd vanwege zijn verleden als kunstenaarsdorp; ook nu speelt cultuur een centrale rol in het dorpsleven. Singer Laren blijft een trekpleister: naast de vaste collectie biedt het museum wisselende tentoonstellingen, concerten en educatieve programma’s. Het theater van Singer Laren is een plek waar muziek, beeldende kunst en podiumkunsten samenkomen.
Daarnaast is er in Laren het jaarlijks terugkerende evenement Atelierroute Laren, waarbij lokale kunstenaars hun ateliers openen voor het publiek. Bezoekers krijgen zo de kans om kunst in het echt te beleven, in een intieme en dorpse setting. Op de Brink van Laren vind je gezellige terrasjes, boetieks en restaurants – het dorpsplein vormt het kloppende hart van sociaal en cultureel leven.
Voor de liefhebbers van natuur biedt Laren tal van mogelijkheden. De heidevelden van de Westerheide en Zuiderheide nodigen uit tot wandelen en fietsen. Deze heidegebieden, onderdeel van het Goois natuurreservaat, zijn historisch van groot belang en verbinden het dorp met de natuurlijke wortels van het Gooi.
Ook is er aandacht voor erfgoed via de Historische Kring Laren, die verhalen, archieven en foto’s bewaart van het verleden van het dorp. In het Brinkhuis, het dorpshuis van Laren, vinden tal van activiteiten plaats – van lezingen en filmvoorstellingen tot kinderprogramma’s en verenigingsbijeenkomsten.
Laren heeft een sterke gemeenschapszin. Ondanks – of juist dankzij – de welvaart en exclusiviteit van het dorp, is het dorpsleven warm en betrokken. De erfgooiers-traditie leeft nog steeds in verhalen en erfgoed, en de historische banden met het Gooi zijn zichtbaar in het dagelijks leven. De samenwerking tussen Laren en de naburige dorpen Blaricum en Eemnes is structureel: samen vormen ze een netwerk van lokale bestuurlijke en maatschappelijke verbindingen.
Winkelen in Laren is niet alleen functioneel, maar ook beleefd: luxe boetieks, speciaalzaken en kunstgaleries trekken zowel bewoners als bezoekers. Op koopzondagen is het dorp een trefpunt van gezelligheid, waar mensen samenkomen om te genieten van de dorpse sfeer.
Voor ouderen is het Rosa Spier Huis van groot belang – hier wordt kunst en welzijn gecombineerd. De bewoners zijn vaak (voormalig) kunstenaars, wat zorgt voor een levendige, inspirerende gemeenschap waar creativiteit en senioriteit elkaar ontmoeten.
Laren is tegenwoordig vooral een woonplaats van hoog niveau. De vastgoedmarkt kenmerkt zich door stijlvolle villa’s, moderne huizen en goed onderhouden historische panden. Het dorp blijft aantrekkelijk voor mensen met een bovengemiddeld inkomen, die waarde hechten aan rust, natuur en cultuur, maar ook aan de nabijheid van de hoofdstad en mediacentrum Hilversum.
De welvaart van Laren is zichtbaar in het straatbeeld: goed onderhouden buitenplaatsen, historische panden, luxe tuinen en moderne voorzieningen. Veel bewoners werken buiten het dorp – Laren fungeert in die zin als forensendorp –, maar kiezen bewust voor dit groene, rustige en veilige woonmilieu.
Tegelijkertijd is er aandacht voor behoud van erfgoed en duurzaamheid. Monumenten worden gekoesterd, en er is een balans tussen ontwikkeling en bescherming van het dorpsbeeld. De gemeente werkt zorgvuldig om nieuwe plannen in te passen in de historische en landschappelijke context van Laren.
Hoewel Laren geen grote toeristische trekpleister is zoals een drukke stad, trekt het dorp wel bezoekers aan die op zoek zijn naar cultuur, natuur en rust. Het Singer Museum en het Rosa Spier Huis zijn belangrijke attracties. Wandelaars en natuurliefhebbers komen naar Laren voor de heide, de oude lanen en het stille platteland van het Gooi.
De Brink van Laren is dé plek om te vertoeven: het dorpsplein ademt historie, gezelligheid en elegantie. Terrassen, boetieks en kunstgaleries vormen samen een uitnodigende mix die zowel dagjesmensen als inwoners aanspreekt. Evenementen als de atelierroute, de Larense kermis en muzikale optredens versterken de belevingswaarde van Laren.
Lokale organisaties, zoals de Historische Kring, dragen bij aan de beleving door middel van rondleidingen, lezingen en tentoonstellingen. Bezoekers kunnen zich op deze manier laten onderdompelen in het rijke verleden van het dorp.
Kijkend naar de toekomst, blijft de uitdaging voor Laren om groei en behoud in balans te houden. De aantrekkingskracht van het dorp is groot – zowel voor nieuwe bewoners die luxe en rust zoeken, als voor mensen die de culturele nalatenschap waarderen. Tegelijkertijd is er een sterke wens om het landschap, de heidevelden en de historische kern te beschermen tegen overmatige verstedelijking.
De gemeente en lokale betrokkenen zullen waarschijnlijk blijven inzetten op duurzaam beheer van het dorpsmilieu, zowel ecologisch als sociaal. Monumentenzorg, natuurbescherming en gemeenschapsgerichte ontwikkeling staan hoog op de agenda. Door de diepe wortels in de erfgooiersstructuur en de kunsttraditie heeft Laren een solide basis om ook in de toekomst zijn unieke identiteit te behouden.
Daarnaast is er ruimte voor groei in het beleven van kunst en cultuur: het Singer Museum kan verder uitbreiden in educatieve programma’s, en het Rosa Spier Huis kan zijn rol als creatieve gemeenschap nog verder versterken. Toerisme zal misschien voorzichtig groeien, maar naar verwachting met aandacht voor kwaliteit en duurzaamheid, zodat Laren zich blijft presenteren als exclusieve én toegankelijke parel van het Gooi.
Laren is meer dan alleen een welvarend dorp. Het is een levend verhaal: van agrarisch gehucht op hoge stuwwal tot kunstenaarskolonie, van brinkdorp met schapen op de hei tot cultureel centrum en luxe woonplaats. De geologische fundamenten, de eeuwenlange agrarische tradities en de nalatenschap van de Larense School maken het dorp uniek. Tegelijkertijd ademt Laren vandaag rust, luxe, historie en creativiteit.
Voor wie wil wonen in Laren is er veel te waarderen: de groene omgeving, de historische en monumentale panden, de culturele voorzieningen en de sterke gemeenschapszin. Voor bezoekers biedt Laren een serene ontsnapping, gecombineerd met kunst, natuur en landelijke charme. En voor de toekomst ligt er een evenwichtig palet van mogelijkheden: groei met respect, vernieuwing met oog voor erfgoed, en beleving met behoud.